Victor Lamme geeft in het boek ‘De vrije wil bestaat niet’ een prachtige uiteenzetting van de consequenties van deze titel voor het rechtssysteem. Voorafgaand hieraan lijkt hij in zijn boek de laatste twijfels weg te nemen over onze beweegredenen. Wat je doet wordt bepaald door het verleden van je lichaam. Je bewustzijn is vervolgens getuige van wat je lichaam doet en bedenkt hiervoor vervolgens geloofwaardige argumenten.
Verminderd toerekeningsvatbaar bestaat niet
In het strafrecht wordt veel waarde gehecht aan bewustzijn of intentie. Beoordelingen zoals: ‘met voorbedachten rade’ of ‘verminderd toerekeningsvatbaar’ bepalen in belangrijke mate de opgelegde straf. Maar een persoon met een hersentumor die zijn prefrontale schors kapotmaakt en daardoor niet meer kan overzien wat de consequenties van zijn daden zijn heeft net zo weinig invloed op zijn gedrag als een persoon die direct voordeel ervaart bij het plegen van een misdrijf. Het gedrag van de tweede persoon wordt bijvoorbeeld veroorzaakt door afwijkingen in de neurotransmitter regulatie of door aangeleerde stimulus respons koppelingen in het brein.
Vergelding is achterhaald
Straf heeft als functie het weerhouden van mensen van activiteiten die nadelig zijn voor de maatschappij. Dreiging van straf, het opsluiten van mensen of het behandelen en veranderen van mensen zijn hier voorbeelden van. In de westerse maatschappij heeft straf ook een andere rol: vergelding. Vergelding komt voort uit het moreel veroordelen van mensen: oog om oog, tand om tand. Aangezien niemand er uit vrije wil voor kiest om zicht te misdragen lijkt het vergeldingsaspect niet langer acceptabel in de rechtspraak.
Verantwoordelijkheid blijft
Misschien lijkt het erop dat de hersenwetenschap stelt dat iedereen slachtoffer is van zijn eigen verleden. Dat is in zekere zin ook zo, al ben je eerder het product van je verleden dan het slachtoffer. Je lichaam en je ervaringen bepalen wie je bent en wat je doet. Maar dat betekent evengoed dat je verantwoordelijk gehouden kan worden voor je daden. Echter zonder vergelding en zonder onderscheid tussen rationele overwegingen en impulsieve actie.
Een voorbeeld
Victor Lamme werkt in zijn boek een treffend voorbeeld uit. In 1966 schoot Charles Whitman schoot 14 mensen dood en daarna zichzelf. Bij onderzoek van zijn brein bleek dat een gezwel in zijn hersenen zijn amygdala wegdrukte. De amygdala speelt een belangrijke rol bij angst en empathie. Het gevonden gezwel is waarschijnlijk de belangrijkste oorzaak geweest voor zijn daden. Stel dat Whitman levend voor een rechter was gekomen, dat geconstateerd werd dat het gezwel de oorzaak was voor zijn daden en dat hij met de huidige inzichten berecht zou worden. Dan zou Whitman geen levenslang krijgen maar zou hij na een operatie als vrij man verder kunnen leven. Dat voelt misschien niet rechtvaardig, maar is waarschijnlijk wel de enige juiste weg.
